|
Kruitmolen Valkenburg
boven: de Geul, in het lagere gebouw met zwart
puntdak (rechts van het midden) huist het waterrad onder: de stuw
Kruitmolen no. 11 De watermolen is gebouwd als kruitmolen, een molen waar buskruit voor wapens (een bus is een geweer) en mijnexplosieven geproduceerd werd. Ten tijde van de bouw in 1821 waren er nog dertien andere kruitmolens in de Nederlanden, allen rosmolens. Nadat een paar molens opgeheven waren, kreeg de kruitmolen in Houthem het getal elf toegewezen als officiële aanduiding, de volledige naam van de molen luidde: ‘Kruitmolen no 11 Prins Frederik der Nederlanden’. Al na 1860 waren er behalve in Muiden geen kruitmolens meer, nr 11 stopte in 1851. Polfermolen Een andere naam voor buskruit was polfer en de molen heette ook wel polfermolen, in Valkenburg leeft deze naam o.a. voort in de naam van een straat die langs het terrein loopt. Er waren twee molengebouwen met ieder twee kollergangen. Bij een kollergang rollen twee molenstenen op hun kant (vandaar ook: kantstenen) over een liggende molensteen en verpulveren en pletten zo het maalgoed. Een molensteen van een kollergang is te herkennen aan het vierkante asgat. In de Kruitmolen werd houtskool gemalen en vermengd met zwavel en salpeter tot kruit. Klanten waren de Staat der Nederlanden en een steenkolenmijn bij Luik. Al in 1822 ging het mis en deed er zich een zware ontploffing voor in de molens, drie man kwamen om en tot in Valkenburg sprongen de ramen. Drie jaar later volgde een nieuwe klap en viel er één dode, zelfs in een kerk ‘een kwartier gaans van de molens’ zijn ruiten gesneuveld. een kantsteen van een kollergang Houthemmermolen De molen lag in Houthem, vandaar zijn derde naam, de Houthemmermolen. De inmiddels vervallen waterradmolen wordt in 1875 verkocht aan Duitse papierfabrikanten. Zij vragen aan de gemeente Houthem vergunning een papierfabriek te vestigen op de Geul maar dat roept een golf aan bezwaren op. De bevolking is bang voor de verontreiniging die dat met zich mee zal brengen. Ze hebben al zo’n last van de vervuiling door ertswinning in België langs de bovenloop van de rivier en zijn bang dat vee en mens het rivierwater niet meer als drinkwater kunnen gebruiken. De vergunning wordt afgewezen maar de eigenaren laten het er niet bij zitten en gaan in beroep bij de Kroon. De minister van Binnenlandse zaken schrijft vervolgens dat voor het vestigen van een papierfabriek helemaal geen vergunning vereist is, maar B&W van Houthem komt tot de ontdekking dat lompen verwerkt zullen worden tot papier en dat daarvoor wel degelijk vergunning nodig is. Uiteindelijk geeft de Kroon toestemming voor een jaar met de bepaling dat afvalwater gefilterd moet worden voordat het op de Geul geloosd wordt, in 1879 volgt een definitieve vergunning. De ondernemers bouwen een papiermolen aangedreven door één waterrad maar lang is de fabriek niet in bedrijf geweest. Het vennootschap viel uiteen en eigenaren met vakkennis vertrokken. De productie stopt al in 1884.
het krooshek aan het begin van de
afslagtak beschermt het waterrad tegen drijvende takken e.d. de waterradmolen omstreeks 1900 Leeuwmolen De molen werd nu doorverkocht aan een viertal Duitsers die er in 1887 een bierbrouwerij vestigen. Het gemeentebestuur van Houthem verleende vergunning voor "een bierbrouwerij tot het brouwen van alle biersoorten, waarbij de noodige beweegkracht zal worden ontleend aan het water van de Geul, met bijpassing desnoods van stoomkracht". Het ijzeren waterrad met houten schoepen dat zij in 1890 aanbrachten, is er nog steeds. Het rad heeft een diameter van 5,6 m en is 3 m breed. Het bierbedrijf werd de Valkenburgsche Leeuwenbrouwerij genoemd en na overname hernoemden de nieuwe eigenaren het bedrijf in 1921 in Bierbrouwerij De Leeuw. Het waterrad deed getrouw zijn werk voor het groeiende bedrijf, maar in de jaren zestig werd het te onrendabel en de directie wilde slopen. Maar het rad is in 1971 toch gerestaureerd en met de getegelde art-deco brouwzaal met koperen brouwketels en klaringskuip was het in rondleidingen een paradepaardje. het waterrad in 1969 (foto: P. van Hooff)
Plannen Er is gedacht een toeristische stadsbrouwerij op te richten maar dat plan sprong af omdat de moedermaatschappij niet wilde dat er nog gebrouwen werd. Het plan is begin 2009 toch weer opgepakt en de brouwerij heeft een voorstel gedaan aan de gemeente. De gemeente zegt niet afwijzend te staan maar een totaalvisie voor het hele terrein te willen, verder verlangt de gemeente dat het plan van de Belgen past in de gebiedsvisie. Voorts moeten aan eisen van het Waterschap worden voldaan en moet historisch onderzoek plaatsvinden. De gemeente Valkenburg, waar de molen nu onder valt, wacht op het totaalplan uit België… links het voormalig ketelhuis en midden het brouwhuis
en waterrad-onderkomen
Ansichtkaarten
|
